Waardering 3/5

Recensie Werk ohne Autor

Na het mislukte The Tourist keert Florian Henckel von Donnersmark voor zijn nieuwste film terug naar de DDR waarover hij eerder het indrukwekkende Das Leben der Anderen maakte.

22-1-2019 Door: Elise van Dam

‘Nooit wegkijken’, houdt Elisabeth haar neefje Kurt voor. Het is 1937 en ze bezoekt met hem een expositie over ‘Entartete Kunst’, kunst die volgens de nazi’s ondeugdelijk is. Elisabeth blijkt symptomen van schizofrenie te vertonen, levensgevaarlijk in deze tijd. Wat met zijn tante gebeurt is voor Kurt een vormende ervaring op zijn weg naar het kunstenaarschap (het personage is los gebaseerd op de Duitse schilder Gerhard Richter). Hoewel Von Donnersmark zich revancheert ten opzichte van zijn Amerikaanse uitstapje The Tourist, is Werk ohne Autor te onevenwichtig, zowel in uitvoering als inhoud, om zich te meten met zijn doorbraak Das Leben der Anderen.

Zelfs binnen scènes is het evenwicht soms ineens zoek. Zoals wanneer de kleine Kurt ’s nachts wakker wordt van overvliegende vliegtuigen, onderweg naar Dresden. Uit de lucht vallen duizenden flinters zilverpapier, een middel om de radio’s te storen. De schoonheid van dat beeld in combinatie met de wetenschap van wat er staat te gebeuren is overrompelend. Maar vervolgens gaat Von Donnersmarck in mijn ogen finaal de mist in. Hij toont het bombardement in een paar shots en doorsnijdt dat met beelden waarin Elisabeth naar de gaskamer geleid wordt samen met andere ‘gedegenereerden’. De gaskamerbeelden zijn clichématig en onnodig en halen vooral de woorden van Claude Lanzmann weer eens in herinnering dat de Holocaust onverfilmbaar is.

Na de oorlog komt Kurt (Tom Schilling, bekend uit Oh Boy) terecht op de Kunstacademie, waar het communistisch regime het sociaal realisme onderwijst. Conformeren is een deugd, je onderscheiden geldt als falen. Het naoorlogse Oost-Duitsland heeft de ene repressieve norm verruild voor de andere en het repetitieve daarvan wordt door Von Donnersmarck (die ook het script schreef) in vrijwel alle niveaus van de plot benadrukt, van het historische naar het persoonlijke.

Zo ontmoet Kurt op de kunstacademie een vrouw die wel wat lijkt op Elisabeth (gespeeld door de immer sprankelende Paula Beer die helaas in de tweede helft van de film steeds meer gereduceerd wordt tot haar mooie lichaam) en die ook Elisabeth heet. Kurt zal haar ook nog zeggen dat ze hem doet denken aan iemand, voor wie de link nog niet gelegd heeft. En o ja, haar vader is ook nog eens de man die eerder over het lot van die andere Elisabeth beschikte. De film zit vol met dit soort momenten en situaties waar de subtiliteit zo ver te zoeken is dat de vraag zich aftekent of dat bewust is. En er dus iets anders achter steekt. Maar als dat zo is, weet ik eerlijk gezegd niet goed wat het zou zijn.

Is de Joseph Beuys-achtige Van Verten (Oliver Masucci) daartoe misschien de sleutelfiguur? Deze schilder en docent ontmoet Kurt wanneer hij naar het Westen vlucht en in Düsseldorf de kunstopleiding gaat volgen. Van Verten stelt Kurt voor de cruciale vraag: wie ben je? Wat ben je? Hij doet dat nadat hij de bron van zijn eigen kunstenaarschap heeft gedeeld: zijn crash met een vliegtuig tijdens WOII waarna hij door Tartaren werd gered die hem in vilten dekens wikkelden en zijn verbrandde hoofd insmeerden met vet. Ga naar de kern van wie je bent, zegt Van Verten, en vindt daar de materialen om mee te schilderen.

Die anekdote vertelde de echte Beuys ook, maar in zijn geval bleek het een leugen. Hij had een mythe gecreëerd en die tot de kern van zijn kunst gemaakt. In de film komt dat echter niet naar voren en dan blijft die wat clichématige lezing over van trauma als bron van groot kunstenaarschap. Ambitie kan Von Donnersmarck niet ontzegd worden. In ruim drie uur, die nergens saai wordt, doorkruist Werk ohne Autor drie decennia en beweegt van Oost- naar West-Duitsland. Maar als portret van een kunstenaar duikt de film niet diep genoeg in het proces van creëren, als film over trauma is de benadering te clichématig, als portret van Duitsland te simplistisch.