Waardering 4/5

Recensie The Square

De winnaar van de Gouden Palm in Cannes is een bijtende satire op de kunstwereld

Het zijn vaak kleine momenten die als katalysator werken in de films van Ruben Östlund. Zoals een lawine ook in gang kan worden gezet door de miniemste verschuiving die langzaam aanzwelt, totdat er geen houden meer aan is.

6-11-2017 Door: Elise van Dam

Claes Bang en Terry Notary © 2017 Cinemien

Museumcurator Christian (Claes Bang) zit middenin de voorbereidingen voor een nieuwe expositie wanneer hij aan het begin van The Square op het plein voor het museum wordt beroofd. Maar niet zomaar. Hij wordt in zekere zin slachtoffer van een performance waarvan hij niet wist dat het een performance was.

Na afloop giert de adrenaline door zijn lijf. De angst, de spanning; het was echt. En daarmee legt die scène bloot wat er ’mis’ is met alle performances in het museum: dat de bezoeker op de hoogte is van de afspraken. En dat kunst daardoor nooit echt gevaarlijk wordt. Zoals je in een dierentuin tegenover de meest roofzuchtige dieren kunt staan zonder dat je hoeft te vrezen voor je leven. Want er is altijd een glazen wand of watergeul. Zelfs de regels (de dieren niet aaien, geen eten geven, niet recht in de ogen kijken) lijken wel wat op die in een museum (geen foto’s maken, niet aan de kunstwerken zitten).

Planet of the Apes

Maar zelfs de manier waarop Christian en de mensen rond hem naar de wereld kijken heeft iets van een dierentuin. Östlund richt zijn pijlen met zichtbaar plezier op de hypocrisie van de kunstwereld die zich zo graag laat voorstaan op maatschappelijk engagement, maar voor wie de ’gewone mens’ net zo’n vreemde diersoort is als een schroefhoorngeit. Terwijl ze ontzettend hard staan te knikken bij een speech over het belang van vertrouwen in de gemeenschap zijn ze met hun gedachten al bij het gratis buffet.

Precies die mensen zitten aan een galadiner wanneer ze een performance voorgeschoteld krijgen van Oleg. Die wordt gespeeld door Terry Notary, die vormgaf aan "Kong in Kong: Skull Island" en als bewegingschoreograaf verbonden was aan de "Planet of the Apes"-films. Dat geeft je vast een idee van wat die performance voorstelt, maar belangrijker is dat Oleg de afspraken van kunst schendt. Dit is kunst die gevaarlijk is. Maar is het eigenlijk nog wel kunst?

Zo cirkelt The Square rond die eeuwige discussie over de relatie tussen kunst en echtheid. Bijvoorbeeld ook in de confrontatie tussen Christian en Anne, een door Elisabeth Moss gespeelde journalist waarmee hij naar bed is geweest. Die speelt zich af met op de achtergrond een kunstinstallatie van een wankelende stapel stoelen. En dan is er nog de suppoost die hen vanaf haar stoeltje gadeslaat. Ze zijn in een museum. Er is een publiek. Dus zijn ze nu een kunstperformance?

Kletterend ineenstorten

Nieuwe inzichten biedt Östlund niet echt, maar interessant is dat hij een link legt naar de wijze waarop we onze identiteit vormen. Want hoeveel verschilt dat eigenlijk van een performance? Vooral in deze tijd van digitale media. Wat is het verschil tussen de viral video waarmee men de expositie promoot en het op een smartphone opgenomen excuusfilmpje waarmee Christian zijn schuldgevoel probeert te sussen? En wat zegt dat over de oprechtheid van dat gevoel? Het is allemaal constructie en ook sociale constructies bestaan weer uit afspraken.

Waar Östlund zoals altijd in geïnteresseerd is, is het moment waarop die constructies beginnen te wankelen of kletterend ineenstorten. En hoe snel iemand daarin geïsoleerd komt te staan. Het woord dat uiteindelijk blijft rond echoën door de film en het hoofd van de toeschouwer is een roep waarop het antwoord steeds uitblijft: „Help!”.