Waardering 4/5

Experimenter recensie

'Intelligente en speelse film'

“Why is defiance the anomaly instead of the norm?”, vraagt Stanley Milgram (Peter Sarsgaard) zich af in Experimenter, de film over sociaal psycholoog Stanley Milgram.

29-3-2016 Door: Elise van Dam

© 2014 JASON ROBINETTE

In Cities of Words vraagt Stanley Cavell zich in zijn bespreking van de filosoof Ralph Waldo Emerson af: “which comes first, conformity or its aversion?” Proberen we te ontsnappen aan het keurslijf dat ons wordt opgelegd, of verlangen we juist naar conformisme als ontsnapping aan de zinloosheid van ons individuele bestaan? Een sleutelwoord in het werk van Emerson was scepticisme. De scepticus is in zijn theorie iemand die de wereld rond zich bevraagt, observeert en analyseert. Iemand die elk woord, elke gedachte omdraait en de betekenis ervan ontleedt. Iemand, zou je kunnen zeggen, als Stanley Milgram.

De naam Milgram is voor altijd verbonden met zijn zogeheten gehoorzaamheidsexperiment waarbij hij een proefpersoon een vragenlijst liet voorleggen aan een tweede proefpersoon (in werkelijkheid een acteur) in een aangrenzende ruimte. Bij elk fout antwoord moest de vragensteller een stroomschok geven aan de antwoorder. Bij elke vraag ging het voltage omhoog – tot levensbedreigende niveaus – terwijl de uitroepen van pijn door de muren klonken en in een hoek een wetenschapper in uniform zwijgzaam toezicht hield.

Milgram voerde zijn experiment uit in de jaren zestig, toen de wereld zich nog volop het hoofd brak over de vraag hoe de Holocaust had kunnen plaatsvinden. De verontrustende conclusie van Milgram’s experiment was dat mensen onder het streng toeziend oog van autoriteit zonder al te veel tegenstribbelen hun morele grenzen overschrijden. Het idee dat je een ander niet hoeft te onderdrukken of tiranniseren om hem of haar aan te zetten tot immorele daden heeft verstrekkende betekenis. Over moralisme en beschaving, maar ook over dat verlangen onderdeel te zijn van iets, wellicht inderdaad zoals Cavell schrijft om het existentiële gevoel van zinloosheid te bestrijden.

Experimenter is een film over ideeën, vol ideeën. Het gehoorzaamheidsexperiment krijgt veel aandacht, maar regisseur Michael Almereyda integreert ook latere experimenten van Milgram in de film, alsmede zijn huwelijk met danseres Sasha (Winona Ryder), zijn wereldwijde bekendheid en de daaruit volgende controverse en onvermijdelijke, houterige tv-film over zijn leven. Toch voelt de film niet overvol, wat voor een groot deel te danken is aan Peter Sarsgaard, die Milgram speelt met een kalme intelligentie en subtiel, maar ontegenzeggelijk charisma.

Maar de meesterzet van Almereyda is hoe hij het experiment doortrekt naar cinema en naar de kijker. Want Experimenter is ook een film over film. Elke keer dat we in een bioscoop gaan zitten, laten we ons vrijwillig manipuleren; onze gevoelens, onze gedachten. Anderhalf, twee uur lang accepteren we de fictie op het scherm als realiteit. Dat is de afspraak. Maar Almereyda heeft lak aan die afspraak. De vierde wand wordt doorbroken, er zijn achtergrondprojecties en Sarsgaard draagt een nepbaard. Er loopt ook nog ergens een olifant door een gang, omdat Milgram het heeft over een olifant die door een gang loopt.

Experimenter is als een speelse variant op het bloedserieuze werk van Michael Haneke. Een film die een deel van de verantwoordelijkheid legt bij de kijker. Al direct aan het begin wordt het concept achter het experiment aan ons uitgelegd, zoals Milgram zich regelmatig tot ons wendt en inlicht over wat we pas later in de film gaan zien. Experimenter is als een illusionist die telkens vooraf zijn trucs uitlegt. Ons daarmee het plezier ontzeggend ons te laten betoveren door de illusie en ons dwingend te analyseren wat we zien, zoals een wetenschapper die door een glazen wand zijn proefpersonen observeert.

Zo nodigt Almereyda ons uit dezelfde sceptische houding aan te nemen als Milgram. En dat is direct de oplossing die de film biedt. De uitkomsten van Milgram’s experiment kunnen pessimistisch stemmen, maar Almereyda weigert zich daarbij neer te leggen. Zoals ook Milgram dat weigerde. We kunnen dan misschien niet vertrouwen op onze overtuiging dat wij de stroomschok heus niet zouden geven, op ons morele kompas, maar juist die wetenschap maakt ons weerbaarder. Want we hebben altijd nog ons denkvermogen. We lijken tegenwoordig haast allergisch voor twijfel, maar zoals Experimenter op intelligente en speelse wijze toont is juist twijfel ons sterkste wapen.